تعزیر و حد در لغت به چه معناست؟
تعزیر از نظر لغوی به معنای تعظیم، تأدیب، منع و نصرت میباشد و ریشه اصلی آن همان منع و ردّ است. نصرت نیز به این معناست که انسان دشمن را از کسی ردّ میکند و مانع اذیت او توسط دشمن میشود و به تأدیب هم تعزیر اطلاق میشود چون مانع تکرار گناه انسان میشود. در اصطلاح تعزیر مجازاتی است که مقدار آن در شرع تعیین نشده و همین “عدم مقدر بودن” رکن اصلی تعزیر میباشد که بر آن ادعای اجماع شدهاست.
حد یا حدود به معنی “منع” است و انتخاب این اسم برای بخشی از مجازاتهای شرعی به این خاطر است که مردم را از کارهای خلاف منع میکند و اما در اصطلاح شرع به معنای مجازات مخصوصی است که بخاطر ارتکاب برخی گناهان در مورد متکلفین اجرا میشود. حد به مجازاتی گفته میشود که در شرع مقدس اسلام، میزان و مقدار آن به طور دقیق مشخص شدهاست و قاضی هیچ گونه اختیاری در کم و زیاد کردن میزان مجازات مجرم در جرایم حدی را ندارد. پس حد یعنی مجازات اما مجازاتی که در شرع اسلام به طور دقیق و شفاف مشخص شدهاست.
فقیهان اهل سنت و همچنین فقیهان امامیه معتقد هستند که قاضی با در نظر گرفتن “میزان جرم” و “مقدار تحمل جرم” کیفر تعزیر را معین و اجرا کنند. در قانون مجازات اسلامی هم مشابه این تبیین آمدهاست. براساس تعاریف مزبور تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری در یک نگاه کلی مشخص میشود که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت.
تفاوت حد و تعزیر
حد و تعزیر از سه جهت اساسی با یکدیگر تفاوت دارند: موضوع، نوع عقوبت، مقدار و اندازه متناسب با بزه انتسابی.
از جهت موضوع: در حدود شرعی، موضوع هر حدی و نوع جرم آن بطور کامل مشخص و شرایط هر کدام به طور مفصل بیان شده است. در صورتی که هر یک از شرایط مقرر محقق نشد، حد اجرا نشده، مجازات مقرر شده به تعزیر تبدیل میشود. در مسئله “سرقت” که در شرایطی خاص موضوع “قطع ید” عنوان میشود.
یا در مسئله زنا (از هر نوعی) که هریک با شرایطی خاص حتی از نظر اثباتی موضوع حد واقع میشود. در این موارد انتخاب نوع مجازات حد به طور دقیق و شفاف در شرع بیان شده، در نتیجه از اختیار حاکم خارج است و حاکم حق دخل و تصرف در آن را ندارد، و در همان چارچوب بیان شرعی باید اجرا شود.
بنابراین در مورد حد فقط تشخیص موضوع با حاکم است، اما در مورد تعزیرات، هیچ گونه تحدید موضوعی مطرح نمیباشد و تنها بیان کلی فعل محرمات کافی است. در نتیجه نظر و صلاحدید حاکم در سنجش بزه ارتکابی، و تعیین نوع مجازات و مقدار مجازات متناسب با آن، دخالت دارد و وابسته به نظر حاکم با توجه به مقتضیات زمان و مکان و… است.
از جهت نوع عقوبت: نوع عقوبتهای حدی هم در شریعت مشخص شده است که تحدید در محدودههای معینی (تعیینا یا تخییرا) میباشد. بنابراین حاکم شرع اجازه ندارد از آن محدوده فراتر برود یا کوتاهی کند، اما مجازات های تعزیری تعیینی نداشته و وابسته به نظر و صلاحدید حاکم شرع است، در واقع حاکم باید تشخیص دهد چه مجازاتی میتواند بازدارنده و متناسب با بزه ارتکابی باشد.
از جهت میزان مجازات: کمیت مجازات تعزیری نیز به مصلحت بینی و نظر حاکم وابسته است که بایستی متناسب با جرم ارتکاب شده باشد. هم چنین در کم و کیف هر مجازاتی مراعات حال بزهکار از نظر توانایی، لازم است. در حالی که در حدود چنین مراعاتی مطرح نیست. لازم به ذکر است که خصوصیت ذکر شده در تعزیرات، به دلیل مسئله عدم دخالت شرع در جزئیات امور انتظامی است.
یکی از مهمترین مقتضیات ابدی بودن شریعت مقدس اسلام این روش است که قانونگذار اسلامی ضوابط و اصول را عنوان کرده است و تنظیم جزئیات و فروع را به اولیای امور واگذار میکند.
بسیاری از افرادی که آگاهیای در رابطه با معنای این دو لغت ندارند، با مراجعه به یک وکیل خوب در مشهد اطلاعات کیفری خود را در زمینه تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری افزایش میدهند.
به اختصار به بیان موارد تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری میپردازیم:
- تعزیرات کیفرهای تعیین نشده هستند اما حدود شامل مجازاتی است که معین، صریح و آشکار براساس کتاب الهی و سنت اسلام بیان شده است.
- ملاک اصلی تعزیر این است که نسبت به حد کمتر میباشد.
- برخلاف حد، مقدار و کیفیت تعزیر در مصلحت و سلیقه و نظر حاکم شرع است.
- در تعزیر شخصیت، وضعیت جسمی و روحی مجرم و همچنین زمان و مکان دخیل است در حالی که حد از صدق عنوان تبعیت میکند. منظور از زمان و مکان در عرف به مجموعه شرایط و تحولاتی که در زمان و مکان اتفاق میافتد اطلاق میشود که بر حسب این معنا شامل وقایع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و امثال آن میباشد. درواقع منظور همان مقتضیات زمان و مکان است که حاکم در احکام تعزیری میبایست به آن توجه داشته باشد. به گفتهی یک وکیل کیفری در مشهد عواملی که در زمان و مکان دخالت دارند و به عنوان شرایط زمان و مکان در فقه مطرح شدهاست شامل:
_ عوامل مکانی و جغرافیایی
_ پیشرفتهای علم و تکنولوژی بشر
_ بنای عقلا
_ ضرورتهای حادث اجتماعی
_ نوع حکومت و حاکمان وقت
_ ساختار اقتصادی و ابزار تولید
_ روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جهان
- در تعزیر، شرط، امید به اصلاح و تنبیه مجرم است ولی دفاع از مصالح بنیادین جامعه، فلسفه اجرای حد است.
- تعزیر در صورت توبه، زایل میشود در حالی که در مسئله حدود اختلاف نظر وجود دارد و ظاهر سقوط آن در اثر توبه میباشد. البته این در صورتی است که قبل از رسیدن نزد حاکم و شهادت شاهدها و صدور حکم باشد.
- در تعزیر قابلیت شفاعت وجود دارد اما درمورد حد واسطه و شفاعت ممنوع شدهاست.
- در تعزیر حاکم اجازه دارد عفو صادرکند، در حالی که در حد حاکم حق عفو ندارد.
- در مقوله حد، اصل احصائی و محدود بودن آن است و در موارد مشکوک مجازات غیر حدی باید جاری شود در حالی که در تعزیرات احصاء و محدودیتی وجود ندارد.
تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری در شریعت
در شریعت پیامبران الهی به ویژه اسلام اموری به عنوان ارکان اصلی تشکیلدهنده جامعه شناخته میشود که حفظ و صیانت آنها لازم است از جمله: دین، نفس، مال، نسب و عقل. در نتیجه لازم است تجاوزهای خطرناکی که ممکن است به این مصالح بنیادین جامعه اسلامی صدمه بزند شناسایی شود، که تحت عنوان حدود احکام بیان شدهاست.
اسلام در تلاش است که جامعه این مصالح بنیادین خود را حفظ کند زیرا هرگونه سهلانگاری در حفظ و حمایت این مصالح به سقوط تدریجی جامعه میانجامد پس مهمترین فلسفه اجرای حدود، دفاع از مصالح بنیادین جامعه و همچنین پیشگیری از وقوع جرم است.
اما تعریز به معنای منع و رد و نصرت است یعنی یاری رساندن، به این مفهوم که شما دشمن را از کسی رد میکنید و مانع اذیت و آزار او توسط دشمن میشوید. در این مورد چون مسئله ضروریات خمس(که ذکر شد) و تجاوز به ارکان بنیادین جامعه مطرح نیست، حاکم میتواند با توجه به اقتضای شرایط و نظر خود حکم دهد.
در این مقاله سعی کردیم تا معنای لغات حدی و تعزیری را به زبان ساده بیان کنیم و مواردی از تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری ذکر کنیم. لذا برای کسب اطلاعات و راهنمایی بیشتر میتوانید با تیم یسناوکیل در ارتباط باشید و به وکلای کیفری مراجعه کنید تا به سوالات مختلف شما در خصوص تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری پاسخ دهند.