تفاوت‌های مجازات حدی و تعزیری

تعزیر و حد در لغت به چه معناست؟

تعزیر از نظر لغوی به معنای تعظیم، تأدیب، منع و نصرت می­باشد و ریشه اصلی آن همان منع و ردّ است. نصرت نیز به این معناست که انسان دشمن را از کسی ردّ می­کند و مانع اذیت او توسط دشمن می­شود و به تأدیب هم تعزیر اطلاق می­شود چون مانع تکرار گناه انسان می­شود. در اصطلاح تعزیر مجازاتی است که مقدار آن در شرع تعیین نشده و همین “عدم مقدر بودن” رکن اصلی تعزیر می­باشد که بر آن ادعای اجماع شده­است.

حد یا حدود به  معنی “منع” است و انتخاب این اسم برای بخشی از مجازات­های شرعی به این خاطر است که مردم را از کارهای خلاف منع می­کند و اما در اصطلاح شرع به معنای مجازات مخصوصی است که بخاطر ارتکاب برخی گناهان در مورد متکلفین اجرا می­شود. حد به مجازاتی گفته می­شود که در شرع مقدس اسلام، میزان و مقدار آن به طور دقیق مشخص شده­است و قاضی هیچ گونه اختیاری در کم و زیاد کردن میزان مجازات مجرم در جرایم حدی را ندارد. پس حد یعنی مجازات اما مجازاتی که در شرع اسلام به طور دقیق و شفاف مشخص شده­است.

فقیهان اهل سنت و همچنین فقیهان امامیه معتقد هستند که قاضی با در نظر گرفتن “میزان جرم” و “مقدار تحمل جرم” کیفر تعزیر را معین و اجرا کنند. در قانون مجازات اسلامی هم مشابه این تبیین آمده­است. براساس تعاریف مزبور تفاوت­های مجازات حدی و تعزیری در یک نگاه کلی مشخص می­شود که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت.

تفاوت­ حد و تعزیر

حد و تعزیر از سه جهت اساسی با یکدیگر تفاوت دارند: موضوع، نوع عقوبت، مقدار و اندازه متناسب با بزه انتسابی.

از جهت موضوع: در حدود شرعی، موضوع هر حدی و نوع جرم آن بطور کامل مشخص و شرایط هر کدام به طور مفصل بیان شده است. در صورتی که هر یک از شرایط مقرر محقق نشد، حد اجرا نشده، مجازات مقرر شده به تعزیر تبدیل می­شود. در مسئله “سرقت” که در شرایطی خاص موضوع “قطع ید” عنوان می­شود.

یا در مسئله زنا (از هر نوعی) که هریک با شرایطی خاص حتی از نظر اثباتی موضوع حد واقع می­شود. در این موارد انتخاب نوع مجازات حد به طور دقیق و شفاف در شرع بیان شده، در نتیجه از اختیار حاکم خارج است و حاکم حق دخل و تصرف در آن را ندارد، و در همان چارچوب بیان شرعی باید اجرا شود.

بنابراین در مورد حد فقط تشخیص موضوع با حاکم است، اما در مورد تعزیرات، هیچ گونه تحدید موضوعی مطرح نمی­باشد و تنها بیان کلی فعل محرمات کافی است. در نتیجه نظر و صلاحدید حاکم در سنجش بزه ارتکابی، و تعیین نوع مجازات و مقدار مجازات متناسب با آن، دخالت دارد و وابسته به نظر حاکم با توجه به مقتضیات زمان و مکان و… است.

از جهت نوع عقوبت: نوع عقوبت­های حدی هم در شریعت مشخص شده است که تحدید در محدوده­های معینی (تعیینا یا تخییرا) می­باشد. بنابراین حاکم شرع اجازه ندارد از آن محدوده فراتر برود یا کوتاهی کند، اما مجازات های تعزیری تعیینی نداشته و وابسته به نظر و صلاحدید حاکم شرع است، در واقع حاکم باید تشخیص دهد چه مجازاتی می­تواند بازدارنده و متناسب با بزه ارتکابی باشد.

از جهت میزان مجازات: کمیت مجازات تعزیری نیز به مصلحت بینی و نظر حاکم وابسته است که بایستی متناسب با جرم ارتکاب شده باشد. هم چنین در کم و کیف هر مجازاتی مراعات حال بزهکار از نظر توانایی، لازم است. در حالی که در حدود چنین مراعاتی مطرح نیست. لازم به ذکر است که خصوصیت ذکر شده در تعزیرات، به دلیل مسئله عدم دخالت شرع در جزئیات امور انتظامی است.

یکی از مهمترین مقتضیات ابدی بودن شریعت مقدس اسلام این روش است که قانون­گذار اسلامی ضوابط و اصول را عنوان کرده است و تنظیم جزئیات و فروع را به اولیای امور واگذار می­کند.

بسیاری از افرادی که آگاهی­ای در رابطه با معنای این دو لغت ندارند، با مراجعه به یک وکیل خوب در مشهد اطلاعات کیفری خود را در زمینه تفاوت­‌های مجازات حدی و تعزیری افزایش می­دهند.

به اختصار به بیان موارد تفاوت‌­های مجازات حدی و تعزیری می­پردازیم:

• تعزیرات کیفرهای تعیین نشده هستند اما حدود شامل مجازاتی است که معین، صریح و آشکار براساس کتاب الهی و سنت اسلام بیان شده است.
• ملاک اصلی تعزیر این است که نسبت به حد کمتر می­باشد.
• برخلاف حد، مقدار و کیفیت تعزیر در مصلحت و سلیقه و نظر حاکم شرع است.
• در تعزیر شخصیت، وضعیت جسمی و روحی مجرم و همچنین زمان و مکان دخیل است در حالی که حد از صدق عنوان تبعیت می­کند. منظور از زمان و مکان در عرف به مجموعه شرایط و تحولاتی که در زمان و مکان اتفاق می­افتد اطلاق می­شود که بر حسب این معنا شامل وقایع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و امثال آن می­باشد. درواقع منظور همان مقتضیات زمان و مکان است که حاکم در احکام تعزیری می­بایست به آن توجه داشته باشد. به گفته­ی یک وکیل کیفری در مشهد عواملی که در زمان و مکان دخالت دارند و به عنوان شرایط زمان و مکان در فقه مطرح شده­است شامل:

_ عوامل مکانی و جغرافیایی

_ پیشرفت­های علم و تکنولوژی بشر

_ بنای عقلا

_ ضرورت­های حادث اجتماعی

_ نوع حکومت و حاکمان وقت

_ ساختار اقتصادی و ابزار تولید

_ روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جهان

• در تعزیر، شرط، امید به اصلاح و تنبیه مجرم است ولی دفاع از مصالح بنیادین جامعه، فلسفه اجرای حد است.
• تعزیر در صورت توبه، زایل می­شود در حالی که در مسئله حدود اختلاف نظر وجود دارد و ظاهر سقوط آن در اثر توبه می­باشد. البته این در صورتی است که قبل از رسیدن نزد حاکم و شهادت شاهد­ها و صدور حکم باشد.
• در تعزیر قابلیت شفاعت وجود دارد اما درمورد حد واسطه و شفاعت ممنوع شده­است.
• در تعزیر حاکم اجازه دارد عفو صادرکند، در حالی که در حد حاکم حق عفو ندارد.
• در مقوله حد، اصل احصائی و محدود بودن آن است و در موارد مشکوک مجازات غیر حدی باید جاری شود در حالی که در تعزیرات احصاء و محدودیتی وجود ندارد.

تفاوت­‌های مجازات حدی و تعزیری در شریعت

در شریعت پیامبران الهی به ویژه اسلام اموری به عنوان ارکان اصلی تشکیل­دهنده جامعه شناخته می­شود که حفظ و صیانت آن­ها لازم است از جمله: دین، نفس، مال، نسب و عقل. در نتیجه لازم است تجاوزهای خطرناکی که ممکن است به این مصالح بنیادین جامعه اسلامی صدمه بزند شناسایی شود، که تحت عنوان حدود احکام بیان شده­است.

اسلام در تلاش است که جامعه این مصالح بنیادین خود را حفظ کند زیرا هرگونه سهل­انگاری در حفظ و حمایت این مصالح به سقوط تدریجی جامعه می­انجامد پس مهمترین فلسفه اجرای حدود، دفاع از مصالح بنیادین جامعه و همچنین پیشگیری از وقوع جرم است.

اما تعریز به معنای منع و رد و نصرت است یعنی یاری رساندن، به این مفهوم که شما دشمن را از کسی رد می­کنید و مانع اذیت و آزار او توسط دشمن می­شوید. در این مورد چون مسئله ضروریات خمس(که ذکر شد) و تجاوز به ارکان بنیادین جامعه مطرح نیست، حاکم می­تواند با توجه به اقتضای شرایط و نظر خود حکم دهد.

در این مقاله سعی کردیم تا معنای لغات حدی و تعزیری را به زبان ساده بیان کنیم و مواردی از تفاوت­های مجازات حدی و تعزیری ذکر کنیم. لذا برای کسب اطلاعات و راهنمایی بیشتر می­توانید با تیم یسناوکیل در ارتباط باشید و به وکلای کیفری مراجعه کنید تا به سوالات مختلف شما در خصوص تفاوت­های مجازات حدی و تعزیری پاسخ دهند.